Dit jaar werden de resultaten van de tweede patiëntenparticipatiecultuurmeting bekend. Simon Malfait is de drijvende kracht achter dit onderzoek. In de reeks artikelen over patiëntenparticipatie, gingen we met hem praten over de peiling, en over hoe het met 'participatiecultuur' in de ziekenhuizen gesteld is.
Simon Malfait is verpleegkundige en onderzoeker aan UGent en UZ Gent. Met de 'cultuurmeting' gaat hij na hoe rijp ziekenhuizen zijn om patiëntenparticipatie waar te maken. "Als de meting één ding duidelijk maakt, is het dat hoger opgeleiden en meer ervaren zorgverleners veel meer geneigd zijn om de patiënt inbreng te laten hebben."
Opleiding en ervaring zijn erg bepalende factoren. "Vooral jonge, pas afgestudeerde zorgverleners staan wat terughoudend tegenover de idee van participatie. Ze menen dat de patiënt alles voor het zeggen krijgt. Dat is natuurlijk niet het geval. Niet alles wat de patiënt van het ziekenhuis vraagt, moet ook kunnen. Care en cure blijven voorop staan. En de patiëntenveiligheid is enorm belangrijk."
Vruchtbare grond?
De eerste meting dateert uit 2014. Ze kwam er op vraag van de FOD Volksgezondheid en startte onder toezicht van prof. dr. Van Hecke en prof. dr. Eeckloo. Er namen 14 ziekenhuizen aan deel - wat een 1.000-tal ingevulde vragenlijsten opleverde. De tamelijk lange vragenlijst bevat onderdelen als leiderschap, competenties, communicatie...
"Wat uit de eerste bevraging ook bleek was dat vooral passieve methoden om de patiëntenparticipatie te implementeren, de voorkeur kregen. De dienst vraagt patiënten een vragenlijst in te vullen, bijvoorbeeld. Actieve methoden - deelname van patiënten aan het bestuur bijvoorbeeld - bleken veel minder populair. Ziekenhuizen kiezen typisch voor één of twee methoden. Kritische factor is dat voldoende mensen binnen het ziekenhuis het initiatief dragen. Anders verwatert het project weer snel. Vandaar ook het belang van de cultuurmeting: die gaat na hoe klaar de ziekenhuizen wel zijn."
Simon Malfait doctoreerde op het onderwerp 'overdracht aan bed': "Wanneer de verpleegkundige van de vroege shift die van de late shift brieft over de zorg van de patiënt, doet ze dat aan het bed van die patiënt. Ziekenhuizen hebben daar de laatste tijd nogal wat belangstelling voor. Men moet eerst de stap durven zetten maar eigenlijk spaart het tijd uit. Zowel de verpleegkundige als de patiënt zijn zo goed op de hoogte. De voorwaarde is natuurlijk wel dat de patiënt vragen mag stellen - dat de overdracht niet over zijn hoofd heen gebeurt. Artsen ervaren deze werkwijze veelal positief. Ze ondervinden dat verpleegkundigen goed op de hoogte zijn en hun patiënten ook beter kennen."
De grote variatie zit niet zozeer tussen de ziekenhuizen, er zit vaak heel wat variatie tussen de diensten van hetzelfde ziekenhuis' - Simon Malfait
Simon Malfait ging in heel wat ziekenhuizen toelichting geven bij de methode. "Een spreker uitnodigen is één manier om de mensen proberen ontvankelijk te maken voor een andere manier van werken. Gras gaat niet sneller groeien door er aan te trekken. Maar wat bemesting helpt wel."
Kwaliteit van zorg
Patiëntenparticipatie in de ziekenhuizen zit duidelijk in de lift. "Ziekenhuizen houden er al rekening mee bij de profielen van mensen die ze aanwerven. Eén ziekenhuis was op zoek naar een 'vriendelijkheidsambassadeur', bijvoorbeeld." Hoewel 'vriendelijkheid' niet synoniem is van 'open staan voor overleg', onderstreept Malfait. Werken aan participatie staat ook niet gelijk met werken aan de 'patiëntenervaring' - dat is: het aangenamer maken van het ziekenhuisverblijf. "Bij participatie gaat het in de eerste plaats om kwaliteit van de zorg." De accreditatie van ziekenhuizen is niet vreemd aan de groeiende belangstelling voor sommige participatiemethoden. "Het NIAZ toonde bijvoorbeeld, veel belangstelling voor het doctoraat van Eva Maria Castro (KU Leuven, werken met ervaringsdeskundigen) en dat van mij. Het neemt sommige methoden op in het referentiekader."
Na vijf, zes jaar werd het in 2019 tijd voor een tweede cultuurmeting. Die werd in maart dit jaar afgerond: 62 ziekenhuizen namen deel, met rond de 4.500 ingevulde vragenlijsten. Daadwerkelijke deelname aan de cultuurmeting is dan ook een onderdeel van het P4Q-programma van de FOD Volksgezondheid. "De vragenlijst werd wat uitgebreid. We bevragen zo onder meer uitgebreider hoe zorgverleners het zelf ervaren. Waar liggen voor hen de grenzen van participatie? Hoe gaan ze om met erg mondige patiënten, bijvoorbeeld. Nemen zorgverleners er aanstoot aan dat een patiënt hen vraagt of ze hun handen wel hebben gewassen?" De eerste vragenlijst is ondertussen vertaald in het Engels, Frans, Italiaans, Spaans, Koreaans,... De patiëntenparticipatiecultuurmeting was dan ook wereldwijd een primeur.
Het rapport over de tweede peiling is intussen afgeleverd. Elk deelnemend ziekenhuis kreeg zijn resultaten, gesitueerd binnen de globale resultaten van alle ziekenhuizen. De resultaten worden weergeven per soort dienst, zodat men ook afzonderlijke diensten kan vergelijken. "De grote variatie zit overigens niet zozeer tussen de ziekenhuizen, er zit vaak heel wat variatie tussen de diensten van hetzelfde ziekenhuis." Het is dus eerst kijken per ziekenhuis welke dienst het goed doet, en kan dienen als voorbeeld voor andere. Maar ziekenhuizen kunnen natuurlijk ook van elkaar leren. "Vanuit het UZ Gent proberen we de ziekenhuizen met elkaar in contact te brengen, een faciliterend netwerk te creëren. We werken mee aan de webinars van Zorgnet-Icuro en van de FOD Volksgezondheid om de resultaten te belichten en good practices te promoten."
We organiseren in 2021 ook voor de tweede keer een patiëntenparticipatiecultuurmeting in de psychiatrische ziekenhuizen. In die sector is de belang- stelling voor het thema erg groot. De meting volgt grotendeels hetzelfde stramien, maar het onderdeel communicatie besteedt bijvoorbeeld specifiek aandacht aan 'herstelgericht werken'. We hebben ook een proefproject lopen in de PAAZ. Het is wat jammer dat we de ervaringen van de AZ en de PZ niet beter kunnen koppelen.
De verbetering van geneeskunde gaat in golven, meent Malfait. "Evidence-Based Medicine vertrekt van drie pijlers in de geneeskunde. De klinische ervaring van de arts is de eerste pijler en was er eigenlijk altijd al. De EBM-beweging zelf zorgt er sinds het begin van de jaren 90 voor dat de beschikbare evidence, de tweede pijler, vaker mee de doorslag gaf in klinische beslissingen. Patiëntenparticipatie versterkt nu de derde EBM-pijler: de voorkeuren van de patiënt."
Simon Malfait is verpleegkundige en onderzoeker aan UGent en UZ Gent. Met de 'cultuurmeting' gaat hij na hoe rijp ziekenhuizen zijn om patiëntenparticipatie waar te maken. "Als de meting één ding duidelijk maakt, is het dat hoger opgeleiden en meer ervaren zorgverleners veel meer geneigd zijn om de patiënt inbreng te laten hebben."Opleiding en ervaring zijn erg bepalende factoren. "Vooral jonge, pas afgestudeerde zorgverleners staan wat terughoudend tegenover de idee van participatie. Ze menen dat de patiënt alles voor het zeggen krijgt. Dat is natuurlijk niet het geval. Niet alles wat de patiënt van het ziekenhuis vraagt, moet ook kunnen. Care en cure blijven voorop staan. En de patiëntenveiligheid is enorm belangrijk." De eerste meting dateert uit 2014. Ze kwam er op vraag van de FOD Volksgezondheid en startte onder toezicht van prof. dr. Van Hecke en prof. dr. Eeckloo. Er namen 14 ziekenhuizen aan deel - wat een 1.000-tal ingevulde vragenlijsten opleverde. De tamelijk lange vragenlijst bevat onderdelen als leiderschap, competenties, communicatie..."Wat uit de eerste bevraging ook bleek was dat vooral passieve methoden om de patiëntenparticipatie te implementeren, de voorkeur kregen. De dienst vraagt patiënten een vragenlijst in te vullen, bijvoorbeeld. Actieve methoden - deelname van patiënten aan het bestuur bijvoorbeeld - bleken veel minder populair. Ziekenhuizen kiezen typisch voor één of twee methoden. Kritische factor is dat voldoende mensen binnen het ziekenhuis het initiatief dragen. Anders verwatert het project weer snel. Vandaar ook het belang van de cultuurmeting: die gaat na hoe klaar de ziekenhuizen wel zijn." Simon Malfait doctoreerde op het onderwerp 'overdracht aan bed': "Wanneer de verpleegkundige van de vroege shift die van de late shift brieft over de zorg van de patiënt, doet ze dat aan het bed van die patiënt. Ziekenhuizen hebben daar de laatste tijd nogal wat belangstelling voor. Men moet eerst de stap durven zetten maar eigenlijk spaart het tijd uit. Zowel de verpleegkundige als de patiënt zijn zo goed op de hoogte. De voorwaarde is natuurlijk wel dat de patiënt vragen mag stellen - dat de overdracht niet over zijn hoofd heen gebeurt. Artsen ervaren deze werkwijze veelal positief. Ze ondervinden dat verpleegkundigen goed op de hoogte zijn en hun patiënten ook beter kennen."Simon Malfait ging in heel wat ziekenhuizen toelichting geven bij de methode. "Een spreker uitnodigen is één manier om de mensen proberen ontvankelijk te maken voor een andere manier van werken. Gras gaat niet sneller groeien door er aan te trekken. Maar wat bemesting helpt wel." Patiëntenparticipatie in de ziekenhuizen zit duidelijk in de lift. "Ziekenhuizen houden er al rekening mee bij de profielen van mensen die ze aanwerven. Eén ziekenhuis was op zoek naar een 'vriendelijkheidsambassadeur', bijvoorbeeld." Hoewel 'vriendelijkheid' niet synoniem is van 'open staan voor overleg', onderstreept Malfait. Werken aan participatie staat ook niet gelijk met werken aan de 'patiëntenervaring' - dat is: het aangenamer maken van het ziekenhuisverblijf. "Bij participatie gaat het in de eerste plaats om kwaliteit van de zorg." De accreditatie van ziekenhuizen is niet vreemd aan de groeiende belangstelling voor sommige participatiemethoden. "Het NIAZ toonde bijvoorbeeld, veel belangstelling voor het doctoraat van Eva Maria Castro (KU Leuven, werken met ervaringsdeskundigen) en dat van mij. Het neemt sommige methoden op in het referentiekader." Na vijf, zes jaar werd het in 2019 tijd voor een tweede cultuurmeting. Die werd in maart dit jaar afgerond: 62 ziekenhuizen namen deel, met rond de 4.500 ingevulde vragenlijsten. Daadwerkelijke deelname aan de cultuurmeting is dan ook een onderdeel van het P4Q-programma van de FOD Volksgezondheid. "De vragenlijst werd wat uitgebreid. We bevragen zo onder meer uitgebreider hoe zorgverleners het zelf ervaren. Waar liggen voor hen de grenzen van participatie? Hoe gaan ze om met erg mondige patiënten, bijvoorbeeld. Nemen zorgverleners er aanstoot aan dat een patiënt hen vraagt of ze hun handen wel hebben gewassen?" De eerste vragenlijst is ondertussen vertaald in het Engels, Frans, Italiaans, Spaans, Koreaans,... De patiëntenparticipatiecultuurmeting was dan ook wereldwijd een primeur.Het rapport over de tweede peiling is intussen afgeleverd. Elk deelnemend ziekenhuis kreeg zijn resultaten, gesitueerd binnen de globale resultaten van alle ziekenhuizen. De resultaten worden weergeven per soort dienst, zodat men ook afzonderlijke diensten kan vergelijken. "De grote variatie zit overigens niet zozeer tussen de ziekenhuizen, er zit vaak heel wat variatie tussen de diensten van hetzelfde ziekenhuis." Het is dus eerst kijken per ziekenhuis welke dienst het goed doet, en kan dienen als voorbeeld voor andere. Maar ziekenhuizen kunnen natuurlijk ook van elkaar leren. "Vanuit het UZ Gent proberen we de ziekenhuizen met elkaar in contact te brengen, een faciliterend netwerk te creëren. We werken mee aan de webinars van Zorgnet-Icuro en van de FOD Volksgezondheid om de resultaten te belichten en good practices te promoten." We organiseren in 2021 ook voor de tweede keer een patiëntenparticipatiecultuurmeting in de psychiatrische ziekenhuizen. In die sector is de belang- stelling voor het thema erg groot. De meting volgt grotendeels hetzelfde stramien, maar het onderdeel communicatie besteedt bijvoorbeeld specifiek aandacht aan 'herstelgericht werken'. We hebben ook een proefproject lopen in de PAAZ. Het is wat jammer dat we de ervaringen van de AZ en de PZ niet beter kunnen koppelen. De verbetering van geneeskunde gaat in golven, meent Malfait. "Evidence-Based Medicine vertrekt van drie pijlers in de geneeskunde. De klinische ervaring van de arts is de eerste pijler en was er eigenlijk altijd al. De EBM-beweging zelf zorgt er sinds het begin van de jaren 90 voor dat de beschikbare evidence, de tweede pijler, vaker mee de doorslag gaf in klinische beslissingen. Patiëntenparticipatie versterkt nu de derde EBM-pijler: de voorkeuren van de patiënt."
